ભૌતિક વિજ્ઞાનના નિયમો, કે જેને સંખ્યાત્મક રૂપમાં પ્રગટ કરી શકાય તેને ભૌતિક રાશિ કહે છે.
ઉદાહરણ : દળ, વિદ્યુતપ્રવાહ, વગેરે…
ભૌતિકરાશિ
અદિશ રાશિ
સદિશ રાશિ
અદિશ રાશિ (Scalar Quantity)
જે રાશિનું વર્ણન કરવા ફક્ત મૂલ્યની જ જરૂર પડે તેવી રાશિને “અદિશ રાશિ” કહે છે.
ઉદાહરણ : તાપમાન, સમય, દળ, ઘનતા, કદ, કાર્ય, વગેરે…
સદિશ રાશિ (Vector Quantity)
જે રાશિનું વર્ણન કરવા મૂલ્ય ઉપરાંત દિશાની જરૂર પડે તેવી રાશિને “સદિશ રાશિ” કહે છે.
ઉદાહરણ : વેગ, પ્રવેગ, બળ, ટોર્ક, સ્થાનાંતર, વગેરે…
સદિશ રાશિઓને દર્શાવવા માટે તે રાશિની સંજ્ઞા પર તીર મૂકવામાં આવે છે અથવા તે રાશિની સંજ્ઞાને ઘાટી કરીને દર્શાવવામાં આવે છે.
જેમ કે, બળના સદિશને F અથવા F
અન્ય રીતે ભૌતિક રાશિના પ્રકાર
ભૌતિક રાશિ
મૂળભૂત રાશિ
સાધિત રાશિ
મૂળભૂત રાશિ (Fundamental Physical Quantities)
જે ભૌતિક રાશિ અન્ય ભૌતિક રાશિથી સ્વતંત્ર છે તેવી રાશિને મૂળભૂત રાશિ કહે છે.
મૂળભૂત રાશિના એકમને મૂળભૂત એકમ કહે છે.
ઉદાહરણ :
મૂળભૂત રાશિ
મૂળભૂત એકમ
લંબાઈ
મીટર
દળ
કિલોગ્રામ
સમય
સેકન્ડ
સાધિત રાશિ (Derived Physical Quantities)
મૂળભૂત રાશિ પરથી મેળવેલી રાશિને સાધિત રાશિ કહે છે.
સાધિત રાશિના એકમને સાધિત એકમ કહે છે.
ઉદાહરણ :
સાધિત રાશિ
સાધિત એકમ
ક્ષેત્રફળ
મીટર2
ઘનફળ
મીટર3
ઘનતા
કિલોગ્રામ/ મીટર3
પુરક રાશિ
ક્રમ
પુરક રાશિ
SI એકમ
એકમની સંજ્ઞા
1
સમતલ કોણ
રેડિયન
rad
2
ઘનકોણ
સ્ટીરેડિયન
Sr
સમતલ કોણ = ચાપ / ત્રિજ્યા
ઘનકોણ = ક્ષેત્રફળ / (ત્રિજ્યા)²
1° = π/180 * rad
એકમ
કોઈ રાશિના પ્રમાણિત માપને તે ભૌતિક રાશિનો એકમ કહે છે.
એકમની લાક્ષણિકતા
એકમનું માપ નિશ્ચિત અને સ્પષ્ટ હોવું જોઈએ.
એકમ તેના માપમાં ફેરફાર ન થાય તેવો હોવો જોઈએ તેમજ તેને વ્યાખ્યાયિત કરતી ઘટના (જો હોય તો) કાયમી હોવી જોઈએ.
એકમની પ્રતિકૃતિ સહેલાઈથી થઈ શકે અને સહજ રીતે પ્રાપ્ત થઈ શકે તેવી હોવી જોઈએ.
એકમ પદ્ધતિ
ભૌતિક રાશિઓ
FPS એકમ પદ્ધતિ
CGS એકમ પદ્ધતિ
MKS એકમ પદ્ધતિ
MKSA એકમ પદ્ધતિ
લંબાઈ
ફૂટ
સેન્ટીમીટર
મીટર
મીટર
દળ
પાઉન્ડ
ગ્રામ
કિલોગ્રામ
કિલોગ્રામ
સમય
સેકન્ડ
સેકન્ડ
સેકન્ડ
સેકન્ડ
વિદ્યુત પ્રવાહ
–
–
–
એમ્પિયર
SI એકમ પદ્ધતિ
ફ્રાંસમાં પેરિસ ખાતેની સંસ્થા “International Bureau of Weights and Measures” ના નેજા હેઠળ ઈ.સ. 1971માં બોલાવાયેલ 14મી બેઠક “General Conference on Weights and Measures” માં આંતરરાષ્ટ્રીય એકમપદ્ધતિ સ્વીકારવામાં આવી, જેને SI એકમ પદ્ધતિ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
ભારતમાં SI એકમોના પ્રમાણભૂત માપની જાળવણી રાષ્ટ્રીય ભૌતિક વિજ્ઞાન પ્રયોગશાળા (NPL) નવી દિલ્હી સંભાળે છે.
SI એકમ પદ્ધતિમાં સાત રાશિઓને મૂળભૂત રાશિ તરીકે સ્વીકારવામાં આવેલ છે.
ક્રમ
મૂળભૂત રાશિ
SI એકમ
એકમની સંજ્ઞા
1
લંબાઈ
મીટર
m
2
દળ
કિલોગ્રામ
kg
3
સમય
સેકન્ડ
s
4
વિદ્યુતપ્રવાહ
એમ્પીયર
A
5
થર્મોડાયનેમિક તાપમાન
કેલ્વિન
K
6
દ્રવ્યનો જથ્થો
મોલ
mol
7
જ્યોતિની તીવ્રતા
કેન્ડેલા
cd
ગુણકો
મૂલ્ય
પૂર્વગ
સંજ્ઞા
1018
એક્સા
E
1015
પેટા
P
1012
ટેરા
T
109
ગીગા
G
106
મેગા
M
103
કિલો
k
102
હેક્ટા
h
10
ડેકા
da
ઉપગુણકો
મૂલ્ય
પૂર્વગ
સંજ્ઞા
10-1
ડેસિ
d
10-2
સેન્ટિ
c
10-3
મિલી
m
10-6
માઈક્રો
μ
10-9
નેનો
n
10-12
પિકો
p
10-15
ફેમ્ટો
f
10-18
એટો
a
Education Vala Highlights
જે રાશિનું વર્ણન કરવા ફક્ત મૂલ્યની જ જરૂર પડે તેવી રાશિને અદિશ રાશિ કહે છે.
જે રાશિનું વર્ણન કરવા મૂલ્ય ઉપરાંત દિશાની જરૂર પડે તેવી રાશિને સદિશ રાશિ કહે છે.
ઝડપ અદિશ રાશિ છે જયારે વેગ સદિશ રાશિ છે.
જે ભૌતિક રાશિ અન્ય ભૌતિક રાશિથી સ્વતંત્ર છે તેવી રાશિને મૂળભૂત રાશિ કહે છે.
મૂળભૂત રાશિ પરથી મેળવેલી રાશિને સાધિત રાશિ કહે છે.
એમપદ્ધતિમાં સાત રાશિઓને મૂળભૂત રાશિ તરીકે સ્વીકારવામાં આવેલ છે.
દળ મૂળભૂત રાશિ છે જયારે ઘનતા સાધિત રાશિ છે.
કોઈ રાશિના પ્રમાણિત માપને તે ભૌતિક રાશિનો એકમ કહે છે.
સમતલ કોણનો SI એકમ રેડિયન છે જયારે ઘનકોણનો SI એકમ સ્ટીરેડિયન છે.
