Visheshan – Gujarati Vyakaran – વિશેષણ – ગુજરાતી વ્યાકરણ
વિશેષણ અને તેના પ્રકારો
• વિશેષણ શબ્દ વિશેષ્ + અણ પરથી બનેલો શબ્દ છે. “અણ” એટલે વધારો કરનાર. અહીં અર્થમાં વધારો કરનારું એવો અર્થ થાય છે.
વિશેષણ :
• વાક્યમાં વપરાયેલાં જે પદો નામ કે સર્વનામની વિશેષતા પ્રગટ કરે તે વિશેષણ અથવા નામ કે સર્વનામના અર્થમાં વધારો કરે તે વિશેષણ.
ઉદાહરણ :
• અનિરુદ્ધ શાંત છોકરો છે.
• બંસી સુંદર છોકરી છે.
• રુદ્ર પરિશ્રમી વિદ્યાર્થી છે.
• ઉપરોક્ત વાક્યોમાં “શાંત”, “સુંદર” અને “પરિશ્રમી” વિશેષણ છે.
વિશેષ્ય :
• વિશેષણ જે પદ સાથે જોડાયેલું હોય તે પદને વિશેષ્ય તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
ઉદાહરણ :
• અનિરુદ્ધ શાંત છોકરો છે.
• બંસી સુંદર છોકરી છે.
• રુદ્ર પરિશ્રમી વિદ્યાર્થી છે.
• ઉપરોક્ત વાક્યમાં “છોકરો”, “છોકરી”, “વિદ્યાર્થી” વિશેષ્ય છે.
વિશેષણના પ્રકાર
સ્વરૂપની દ્રષ્ટિએ વિશેષણના પ્રકારો :
• સ્વરૂપની દ્રષ્ટિએ વિશેષણના મુખ્ય બે પ્રકારો પડે છે.
- વિકારી વિશેષણ
- અવિકારી વિશેષણ
વિકારી વિશેષણ :
• નામના લિંગ અને વચનાદિના ફેરફારના લીધે જેનું સ્વરૂપ બદલાય તે વિકારી વિશેષણ કહેવાય.
• ઉદાહરણ :
• મોટો ડુંગર
• મોટી નદી
• મોટું વૃક્ષ
• નબળો બળદ
• નબળી ગાય
• નબળું વાછરડું
• ભરેલો કુવો
• ભરેલી ડોલ
• ભરેલું ખાબોચિયું
• વિકારી વિશેષણ : સારો, ઊંચો, નીચો, લૂલો, ડાહ્યો, ખારું, તીખું, કડવો પહોળી, સાંકડી, પીળો, લીલો, નબળો, જાડી, પાતળી, ઘરડી, ભલી, કાણું, હલકો, ગાંડો,ભણેલો, વગેરે…
અવિકારી વિશેષણ :
• નામના લિંગ અને વચનાવાદીમાં ફેરફાર થાય પણ જેનું સ્વરૂપ ન બદલાય તે અવિકારી વિશેષણ કહેવાય.
• ઉદાહરણ :
• સુંદર પર્વત
• સુંદર નદી
• સુંદર ફૂલ
• હોશિયાર છોકરો
• હોશિયાર છોકરી
• હોશિયાર છોકરૂ
• સફેદ રંગ
• સફેદ દિવાલ
• સફેદ કપડું.
• અવિકારી વિશેષણ : ખરાબ, દુઃખી, સુખી, ક્રોધી, પાણીદાર, કિંમતી, ખાલી, ભારે, જુવાન, નરમ, આળસુ, એક, બે, ત્રણ, ગંભીર, બીકણ, શાંત, આજ્ઞાંકિત, સંતોષી, નમ્ર, વ્યવસ્થિત, વગેરે…
અર્થની દ્રષ્ટિએ વિશેષણના પ્રકારો :
- ગુણવાચક વિશેષણ
- સંખ્યાવાચક વિશેષણ
- સાર્વનામિક વિશેષણ
- પરિમાણ વાચક વિશેષણ
- વિશેષણ નું વિશેષણ
ગુણવાચક વિશેષણ :
• નામ કે સર્વનામના કોઈ ગુણ નો બોધ કરનાર વિશેષણને ગુણવાચક વિશેષણ કહેવાય છે.
• જેમ કે,
- દયાળુ રાજા
- ચાલક ચોર
- ચળકતું મોતી
- બોલતો છોકરો
- ગરમ પાણી
- ભલો છોકરો
- રંગીન ટી.વી.
- કઠોર સ્ત્રી
- લોખંડી પુરુષ
- કડવી દવા
- ઝેરી સાપ
- ચોખ્ખું પાણી
- આંધળો ભિખારી
- મધુર રાગ
- પારદર્શક કાચ
• ગુણવાચક વિશેષણ ના પેટા પ્રકારો નીચે મુજબ છે.
- રંગવાચક વિશેષણ
- સ્વાદવાચક વિશેષણ
- આકારવાચક વિશેષણ
- કર્તૃવાચક વિશેષણ
રંગવાચક વિશેષણ :
- શ્યામ રંગ સમીપે ન જાવું
- આ કાળુ પાટિયું છે.
- પીળું પતંગિયું ઉડી રહ્યું છે.
- લીલો લીમડો સ્વાસ્થ્ય માટે લાભદાયક છે.
- લાલ ઓઢણીમાં સુંદર લાગી રહ્યા છો.
નોંધ : આસમાની, સોનેરી, બદામી, કથ્થાઈ, દુધીયો, રતુંબડો – રંગવાચક વિશેષણ છે.
સ્વાદવાચક વિશેષણ :
- સૌને સ્વાદિષ્ટ ભોજન કરવું ગમે.
- આ ખાટી દ્રાક્ષ આપણને ન ભાવે.
- તાજી છાશ સૌને ભાવશે.
- ઘરે ગળ્યો કંસાર બનાવ્યો છે.
- મારા માટે મોળી ચા બનાવજે.
નોંધ : તીખો, ખાટું, તુરો – સ્વાદવાચક વિશેષણ છે.
આકારવાચક વિશેષણ :
- કાગળ પર ચોરસ પાસો મુકેલો છે.
- લાંબી દીવાલને ફરતે પરિક્રમા કરી.
- ગોળ ટેબલ મારા માટે લઈ આવજો.
- લંબચોરસ બેંચ પર વિદ્યાર્થી બેસે છે.
- સાપુતારા જવાનો રસ્તો વાંકોચૂકો છે.
કર્તૃવાચક વિશેષણ :
- મારકણું ઢોર ગામમાં ફરી રહ્યું છે.
- બોલકો છોકરો સૌને ગમે છે.
- બોલનાર વ્યક્તિથી ચૂપ રહી શકાય નહિ.
- ખોદનાર મજૂર સાંજે આવશે.
- સાંભળનાર કોઈ હતું જ નહિ.
• પ્રત્યય લાગીને બનેલા વિશેષણો : પ્રામાણિક, શરમાળ, વાચાળ, ધનવાન, ત્યાગી વગેરે…
સંખ્યાવાચક વિશેષણ :
• નામ કે સર્વનામની સંખ્યા કે ક્રમનો બોધ થાય તેવા વિશેષણને સંખ્યાવાચક વિશેષણ કહેવાય છે.
• સંખ્યાવાચક વિશેષણના બે પ્રકારો
- નિશ્ચિત સંખ્યાવાચક વિશેષણ
- અનિશ્ચિત સંખ્યાવચક વિશેષણ
નિશ્ચિત સંખ્યાવાચક વિશેષણ :
• એક, દસ, પંદરમું, પા, અર્ધું, દોઢું, લિટર, કિલો … .
• નિશ્ચિત સંખ્યાવાચક વિશેષણના ઉપભેદ :
1. પૂર્ણ સંખ્યાદર્શક :
• એક, પાંસઠ, બસો, હજાર, લાખ, કરોડ … .
2. સંખ્યા- ક્રમપૂરક :
• પહેલું, ચોથું, બારમું, ચોવીસમું … .
• પહેલો, બીજો, ત્રીજો, ચોથો … .
• પ્રથમ, દ્વિતીય, તૃતીય … .
3. સંખ્યા- સમૂહ સૂચક :
• દશક, શતક, સદી, ડઝન … .
4. સંખ્યાશસૂચક :
• પા, અર્ધું, પોણુ, સવા, દોઢ, અઢી … .
5. સંખ્યાવૃત્તિસૂચક :
• એકવડું, બેવડું, બમણું, સવાયું, દસગણું … .
• ઉદાહરણ :
- અહીં વીસ બેઠક ખાલી છે.
- પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ 1914 થી 1918 દરમિયાન થયું હતું.
- પરીક્ષામાં પંદર વિદ્યાર્થીઓ ગેરહાજર હતા.
- પરીક્ષામાં મારો બીજો નંબર આવ્યો.
- અઢી કિલો ખાંડ લેતા આવજો.
અનિશ્ચિત સંખ્યાવાચક વિશેષણ :
• થોડું, ઘણું, ઓછું, વધારે, કેટલું, અનેક, ઘણાં, ઘણી, કેટલાંક, થોડાક, પુષ્કળ
• ઉદાહરણ :
- કેટલાક લોકો વરસાદની રાહ જોતા હતા.
- ઘણા યુવાનો મનહર ઉદાસની ગઝલના ચાહકો છે.
- ઘણી છોકરીઓ રંગોળી પૂરે છે.
- અમુક લોકો કાયદાનું પાલન કરતા નથી.
- અનેક શ્રોતાઓ સભા છોડીને ચાલ્યા ગયા.
- થોડાક યાત્રાળુઓ સમયસર પહોંચી ગયા હતાં.
- ઘણા વિદ્યાર્થીઓએ સાચાં જવાબ આપ્યા હતાં.
- નોકરીની અનંત સંભાવનાઓ રહેલી છે.
- અનેક લોકો રેલીમાં જોડાવાના છે.
સાર્વનામિક વિશેષણ :
• સર્વનામ વિશેષણ તરીકે પ્રયોજાયું હોય તેને સાર્વનામિક વિશેષણ કહેવાય.
• ઉદાહરણ :
- હું તેમની પાટની સામે બેઠો.
- અમારી પરાધીનતા અમને સાલવા લાગી.
- વહાલાજીનું રૂપ રૂદેમાં વસિયું, મનડું તે ધસિયું મારું.
- આ તમારી પડખેના દીપડા ન રંજાડે તો યે ઘણું
- ટાઢે ધ્રુજે આપણી દેહ, મને કેમ વીસરે ?
- તેમનું સરનામું ખોટું છે.
- તેમની પરીક્ષા ઘણી સારી ગઈ છે.
• સર્વનામિક વિશેષણના ત્રણ પ્રકાર નીચે મુજબ છે.
- દર્શક વિશેષણ
- પ્રશ્નવાચક વિશેષણ
- સાપેક્ષ / શરતવાચક વિશેષણ
દર્શક વિશેષણ :
• જે વિશેષણ દ્વારા નજીક કે દૂરના પ્રાણી, પદાર્થ કે વસ્તુને દર્શાવાય છે તે દર્શક વિશેષણ.
• જેમ કે, આ, એ, તે, પેલું દર્શક સર્વનામો ગણાય છે.
• ઉદાહરણ :
- તે ગાયનું ચિત્ર છે.
- પેલી છોકરી રંગોળી પૂરે છે.
- આ વિદ્યાર્થી પાસ થયેલ છે.
- એ પુસ્તક મારું છે.
- પેલો ભાવેશને ખીજવાય છે.
- તે પથ્થરમાંથી સુંદર મૂર્તિઓ બનાવતો.
- પેલું સસલું કૂદકો મારે છે.
- એ દૃશ્ય રમણીય છે.
- આ ઉપહાર મારા મોટા ભાઈ માટે છે.
પ્રશ્નવાચક વિશેષણ :
• પ્રશ્નવાચક સર્વનામો વિશેષણ તરીકે પ્રયોજાતા હોય ત્યારે તેને પ્રશ્નવાચક વિશેષણ કહેવાય છે.
• ઉદાહરણ
- ક્યો દેશ લોકશાહી દેશ તરીકે ઓળખાયો છે ?
- દેવેન્દ્રભાઈ એ ચૂંટણી બાબતે શી ચર્ચા કરી ?
- મહાદેવનું મંદિર કયા સ્થળે છે ?
- ક્યો યુવાન દિલ ચોરી કરી ગયો ?
- કાલે કોણ વક્તવ્ય આપવાનું છે ?
- તમે મારા માટે શું લઈને આવ્યા છો ?
- પછી તમે શો નિર્ણય લીધો છે ?
- ક્યો પ્રશ્ન મહત્ત્વનો છે ?
- કેવા પુસ્તકો વાંચવું તમને ગમશે ?
- તમે કોને યાદ કરો છો ?
સાપેક્ષ / શરતવાચક વિશેષણ :
• સાપેક્ષ સર્વનામો વિશેષણ તરીકે પ્રયોજાયા હોય ત્યારે તેને સાપેક્ષ વિશેષણ કહેવાય છે. આ વિશેષણને સંબંધક વિશેષણ પણ કહેવાય છે.
• ઉદાહરણ :
- જેવી મહેનત તેવી સફળતા.
- જો કૂવામાં હોય તો હવાડામાં આવે.
- જેવું વાવો તેવું લણશો.
- જેટલી મહેનત કરશો તેટલી સફળતા મળશે.
- જે માણસે કદી પાપ ન કર્યું હોય તે પહેલો પથરો ફેંકે.
- જેટલું ધન કમાઈશું તેટલું બચાવીશું.
- જેવું કામ કરીએ તેવું ફળ મળે.
- જે કામ કરો તે વિચાર કરીને કરો.
- જેવા કર્મ કરો તેવા ફ્ળ મળે.
- જ્યાં સુધી સત્ય છે ત્યાં સુધી જીત છે.
પરિમાણવાચક વિશેષણ :
• પરિમાણ એટલે જથ્થો કે માપ. નામ કે સર્વનામનાં માપ-પ્રમાણને સૂચવે તે પરિમાણવાચક વિશેષણ કહેવાય છે.
• જેમ કે, અડધી પળ, વિશાળ, અપાર, અપરંપાર, અનહદ, અસીમ, અસંખ્ય, ખૂબ, વિપુલ, ઘણો, અલ્પ, અતિ, અતિશય, અનેક, અઘિક, જૂજ, જરાક, સહેજ, સર્વ, સમસ્ત, ભરપૂર, ભરચક, અઢળક વગેરે … .
• ઉદાહરણ :
- અસીમ કૃપા કરી પ્રભુ ને મુજ પર.
- હા ! પસ્તાવો વિપુલ ઝરણું સ્વર્ગથી ઊતર્યું છે.
- નદીમાં ભરપૂર પાણી આવ્યું છે.
- અતિશય દુઃખ માણસને અકળાવે છે.
- અજયભાઈ પાસે અઢળક ધન છે.
- બહેન ભાઈને ખૂબ વહાલ કરે છે.
- મારો સઘળો પરિશ્રમ એળે જશે.
- ઘણા સમયથી હું વિચાર કરતો હતો.
- ખોબો પાણી પીને સંતોષ થયો.
- લીટર દૂધ લઈને આવજો.
વિશેષણનું વિશેષણ :
• ગુજરાતી ભાષામાં અમુક વખતે વિશેષણને પણ વિશેષણ લગાડવામાં આવે છે. આ વિશેષણ ઉપર દર્શાવેલા પ્રકારમાંથી એકાદ પ્રકારનો હોય છે.
• ઉદાહરણ :
- તે સૌથી ઊંચું શિખર છે.
- એક મહાન પુરુષને ઝેર પાઈને આ જગતમાંથી વિદાય આપી દીધી.
- ખૂબ ઠંડું પાણી પીવું શરીર માટે નુકસાનકારક છે.
- આ સુંદ૨માં સુંદર છોકરી છે.
- સ્વયંવરમાં એકથી એક ચડિયાતા રાજકુમારો હાજર હતાં.
- વ્રજ અતિ ઉત્સાહી કર્મચારી છે.
સ્થાનની દ્રષ્ટિએ વિશેષણના પ્રકારો :
• વિશેષણનો પ્રયોગ નામ પહેલાં કે પછી એમ બંને સ્થાને થઈ શકે છે. તેથી સ્થાનની દ્રષ્ટિએ વિશેષણના બે પ્રકારો પાડવામાં આવ્યા છે.
- અનુવાદ્ય વિશેષણ
- વિધેય વિશેષણ
અનુવાદ્ય વિશેષણ :
• વિશેષણ વિશેષ્યની પહેલાં પ્રયોજાય છે ત્યારે તેને અનુવાદ્ય વિશેષણ કહેવાય છે.
• ઉદાહરણ :
- હોશિયાર વિદ્યાર્થી સફળ થાય છે.
- રૂપાળી છોકરી આવી રહી છે.
- ઈમાનદાર માણસ સમાજમાં ટકી રહે છે.
- કમાઉ દીકરો પરિવારમાં વ્હાલો હોય છે.
- સુંદર મૂર્તિ છે.
વિધેય વિશેષણ :
• વિશેષણ વિશેષ્યની પાછળ પ્રયોજાય છે. તેને વિધેય વિશેષણ કહેવાય છે.
• ઉદાહરણ :
- આ ઈમારત મજબૂત છે.
- તે છોકરી રૂપાળી છે.
- આ માણસ ઈમાનદાર છે.
- આ ચોપડી દળદાર છે.
- મૂર્તિ સુંદર છે.
આ પોસ્ટમાં કોઈપણ જગ્યાએ ટાઈપિંગ ની ભૂલ જણાય તો કોમેન્ટ કરી અને અવશ્ય જણાવજો જેથી આપણે એ ભૂલને સુધારી શકીએ.
Education Vala